عصر حاضر عصری تهی از اخلاق است. در صورتی که یکی از نیازهای انسان در زندگی اجتماعی دارا بودن اخلاق فاضله انسانی است. اخلاق را باید از معلم اخلاق آموخت بویژه اگر خود نیز متخلق به اخلاق حسنه باشد؛ در این صورت چنین معلمی سزاوارتر است تا از او نکات اخلاقی را فراگرفت. اولین شخصیت عالم که هم معلم اخلاق است و هم مجسمه اخلاق کسی نیست جز حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله. برای بهره بردن از این شخصیت بی نظیر در زمینه اخلاق ناگزیر باید به کلمات ایشان در منابع روایی مراجعه کرد.

 خوشرفتاری با مردم

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ :اتّق اللَّه حیثما کنت و أتبع السّیّئة الحسنة تمحها و خالق النّاس بخلق حسن.

هر کجا هستى از خدا بترس؛ به دنبال گناه، کار نیک انجام بده تا آن را محو کند و با مردم خوش اخلاق و نیکو رفتار باش.[1]

 محبوب ترین بنده در پیشگاه الهی

أحبّ عباد اللَّه إلى اللَّه أحسنهم خلقا.

بهترین بندگان در پیش خدا کسى است که خلقش نیکتر باشد.[2]

 اجتناب از ظلم به دیگران

ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ‏:اتّقوا الظّلم فإنّ الظّلم ظلمات یوم القیامة. [3]

از ستمگرى بپرهیزید که ستمگرى مایه تاریکى روز رستاخیز است. [4]

                       این چنین گفت مقتداى بشر                                   هست بیداد، ظلمت محشر

 یعنى هر که ظلم و بیداد کند روز قیامت در تاریکى بماند و راه از پیش و پس نداند و متحیّر و سرگشته شود، و هیچ کس بفریادش نرسد؛ قال اللَّه تعالى: و ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ‏ (سوره م?من،آیه 18)یعنى ظالمان را هیچ خویشاوند بفریاد نرسد و هیچ شفیعى شفاعتش نکند.[5]

ترس از نفرین مظلوم

اتّقوا دعوة المظلوم و إن کان کافرا فإنّها لیس دونها حجاب.

از نفرین مظلوم بترسید اگرچه کافر باشد، زیرا در برابر نفرین مظلوم(برای استجابت) پرده و مانعى نیست.[6]

 قبول دعوت و هدیه

أجیبوا الدّاعی و لا تردّوا الهدیّة و لا تضربوا المسلمین.

دعوت را بپذیرید، هدیه را رد مکنید و مسلمانان را نزنید.[7]

 اعتدال در دوستی و دشمنی

قَالَ حَدَّثَنَا الأشبح [الْأَشَجُ‏] قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُول‏:

أحبب حبیبک هونا ما عسى أن یکون بغیضک یوما ما و أبغض بغیضک هونا ما عسى أن یکون حبیبک یوما ما. [8]

در دوستى میانه نگهدار که شاید دوست روزى دشمن تو شود و در دشمنى راه افراط مسپار که شاید دشمن روزى دوست گردد.[9]

 نیکی به همسایه

أحبب للنّاس ما تحبّ لنفسک تکن م?منا و أحسن مجاورة من جاورک تکن مسلما.

آنچه براى خود مى‏خواهى براى مردم بخواه تا م?من باشى و با همسایگان نیکى کن تا مسلمان باشى.[10]

 حفظ زبان

أحبّ الأعمال إلى اللَّه حفظ الّلسان.

بهترین کارها در پیش خدا نگه دارى زبان است.[11]

 بهترین سخن

أحبّ الحدیث إلىّ أصدقه.‏ در نظر من بهترین سخنان آنست که راست‏تر باشد.[12]

محبوبترین خانه‏هاى شما در نظر خدا خانه ایست که در آن یتیمى محترم باشد.[13]

دوراندیش ترین مردم

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَال‏:أحزم النّاس أکظمهم للغیظ. [14]

آنکه در فرو بردن خشم از دیگران پیشتر است از همه کس دوراندیش‏تر است. [15]

 حفظ رابطه با پدر

احفظ ودّ أبیک لا تقطعه فیطفی اللَّه نورک.

دوستى پدر خویش را حفظ کن و رشته آن را مبر که خداوند نور تو را خاموش می کند.[16]

 خیانت کردن در امانت به هیچ وجه

أدّ الأمانة إلى من ائتمنک و لا تخن من خانک.

با کسى که تو را امین میداند به امانت رفتار کن و با کسى که به تو خیانت کرده است خیانت مکن‏.[17]

اخلاق نیک، ملاک مناسب ازدواج

إذا أتاکم من ترضون خلقه و دینه فزّوّجوه إن لا تفعلوا تکن فتنة فی الأرض و فساد عریض.

وقتى کسى که خلق و دین وى مایه رضایت است بخواستگارى مى آید به وى زن بدهید و اگر چنین نکنید فتنه و فساد در زمین فراوان خواهد شد. [18]

احترام کردن بزرگ خاندان

إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه.

وقتى بزرگ طایفه ‏اى پیش شما آمد او را بزرگ شمارید.[19]

سفارش پیامبر به تواضع

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: خداوند متعال وحى کرده است مرا که تواضع کنید تا یکى از شماها بر دیگرى فخر و مباهات ننماید و کسى بر فرد دیگر ظلم و تعدى نکند، و فروتنى نمى‏کند شخصى براى خدا و در راه او مگر آنکه خداوند متعال او را عزت و بلندى مقام مى‏دهد.

و رسول اکرم صلی الله علیه و آله هر گاه در عبور خود به بچه‌‏اى بر مى‏خورد، او را سلام مى‏داد، از جهت نهایت تواضع خداوند متعال گرامى‏ترین بنده و عزیزترین فرد خلق خود رسول اکرم صلی الله علیه وآله را به موضوع تواضع امر فرموده است که: در مقابل بندگان م?من فروتنى و نرمى را شیوه خود قرار بده، و با کمال مهربانى و صفا با آنان رفتار بکن.[20]

گذشت عزت آفرین است

رسول‏ خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: بر شما باد بگذشت، زیرا گذشت‏ جز عزت بنده را نیفزاید، از یک دیگر بگذرید تا خدا شما را عزیز کند.[21]

سپاس از مردم

لا یشکر اللَّه من لا یشکر النّاس‏.

پیامبر فرمود: کسى که از نیکى مردمان سپاسگزارى نکند سپاس خداى را نیز نگذارد.[22]

                        تارک شکر بندگان خداى‏                             کى بشکر خدا قیام کند

همچنین میفرماید که: هر که با شما نعمتى دهد باید که او را دعا و ثنا گوئید.[23]

پی نوشت:

1. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، دنیاى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش، ص163

2. همان؛ ص169

3. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، دار الکتب الإسلامیة - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. ج‏2 ؛ ص332

4.نهج الفصاحة؛ ص164

5.قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسى شهاب الأخبار(کلمات قصار پیامبر خاتم)، مزکز انتشارات علمی و فرهنگی - تهران، چاپ: اول، 1361 ش. ص38

6.نهج الفصاحة؛ ص164

7.همان، ص167

8.کراجکى، محمد بن على، کنز الفوائد،دارالذخائر - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1410 ق. ج‏2 ؛ ص151

9-11.نهج الفصاحة؛ ص168

12.همان؛ ص169

13.نهج الفصاحة؛ ص170

14. ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - قم، چاپ: اول، 1403 ق.ص195

15.نهج الفصاحة؛ ص171

16.همان ؛ ص172

17.نهج الفصاحة؛ ص175

18.همان ؛ ص177

19.نهج الفصاحة؛ ص178

20. منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام، امام ششم - علامه مصطفوى، حسن، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة / ترجمه مصطفوى، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران - تهران، چاپ: اول، 1360ش، ص243و 244

21.کلینى، محمد بن یعقوب - مصطفوى، سید جواد، أصول الکافی / ترجمه مصطفوى، کتاب فروشى علمیه اسلامیه - تهران، چاپ: اول، 1369 ش، ص167

22. باقرى بیدهندى‏،ناشر: کتاب فروشى و نشر روح‏، مکان چاپ: قم‏، سال چاپ: اول‏1363 ش‏، گنج حکمت یا احادیث منظوم،ص : 342

23. قاضى قضاعى، شهاب الأخبار با ترجمه، ناشر: مزکز انتشارات علمى و فرهنگى‏، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: اول‏1361 ش‏، ص339